Հանս Սելյենը սթրեսը սահմանեց որպես ընդհանուր ադապտացիոն համախտանիշ (ԸԱՀ), մեկընդմիշտ տարբերակեց էվսթրեսը (ոչ ուժեղ սթրես, որը խթանում է օրգանիզմի շարժողունակությունը և առաջացնում դրական հույզեր) դիսթրեսից (բացասական հույզեր առաջացնող սթրես, որը խաթարում է օրգանիզմի դիմադրողականությունը` բազմաթիվ հիվանդությունների պատճառ դառնալով):

Սթրեսի հոգեբանականհոգեբուժական հետևանքների տեսանկյունից այսօր ավելի համապատասխան է «հոգեկան թրավմա» հասկացությունը: Վերջինս արտահայտում է անձի հոգեբանական այն վիճակը, որն առաջանում է ի պատասխան արտասովոր իրադարձության ու հանգեցնում մարդու (անձի) և միջավայրի միջև հավասարակշռության խախտմանը, ինչը հղի է առողջական, հոգեբանական և սոցիալական հետևանքներով:

«Սթրես» եզրույթը հիմնականում օգտագործվում է հետևյալ երեք իմաստով` սթրեսը` որպես դրդապատճառ (ազդակ), սթրեսը` որպես հակազդում, սթրեսը` որպես հետևանք (պատասխան): Առաջին իմաստով այն կիրառվում է ցանկացած իրադարձության կամ իրավիճակի դեպքում (օրինակ` նախաքննական կամ քննական շրջանը), որը բացասականորեն է ազդում օրգանիզմի գործունեության վրա: Այլ կերպ ասած, սթրեսն այն ազդակն է, որը վտանգում է օրգանիզմը և կոչվում սթրեսոր: Այս շարքին են դասվում միջավայրի ֆիզիկական, հոգեբանական և սոցիալական զանազան գործոնները, որոնք կարող են անբարենպաստ ներգործություն ունենալ մարդու վրա: Երկրորդ իմաստով սթրեսը` որպես հակազդում, սահմանվում է հետևյալ կերպ. «Սթրեսն անձի պատասխան ֆիզիոլոգիական և/կամ հոգեբանական հակազդումն է միջավայրի սթրեսորի (ազդակի) հանդեպ»: Երրորդ մոտեցումը միավորում է նախորդ երկուսը և սթրեսը դիտարկում որպես ազդակի (սթրեսորի) և սթրեսային հակազդման արդյունքում առաջացող հետևանք, անձի և միջավայրի փոխազդեցությունից բխած պատասխան:

Որպես կանոն, սթրեսից հնարավոր չէ խուսափել, սակայն նրան կարելի է «խաբել»: Դրա համար պետք է այնպես խելամիտ կանոնակարգել աշխատանքն ու կյանքը, որ հնարավորինս պակասեն անիմաստ քաշքշուկները և անախորժությունները: Եվ երկու կարևոր ու միմյանց խիստ հակառակ սթրեսածին գործոնները` միայնակությունը և սեփական անձի հետ մենակ մնալու պահանջը։

Սթրեսի ախտանիշներն են…
• գլխացավ,
• ուժասպառություն,
• հավատի, ինքնագնահատանքի նվազում,
• հիշողության տատանումներ,
• տրամադրության անկում,
• հոգնածություն:

Սթրեսային վիճակի կարող են հանգեցնել…
• թրավմաները կամ անելանելի վիճակները,
• առօրեական կենցաղի խնդիրները,
• ընդհարումները,
• արգելքները,
• ճնշման զգացողությունը,
• սեփական անձի նկատմամբ չափազանց պահանջկոտությունը,
• աղմուկը,
• մոնոտոն աշխատանքը,
• մշտական մեղադրանքները,
• ինքնաքննադատությունը և ինքնադատապարտումը,
• լարված աշխատանքը,
• ֆինանսական դժվարությունները,
• ուժեղ դրական հույզերը,
• վեճերը,
• տեղափոխությունները:

Սթրեսային վիճակին ավելի հակված են…
• կանայք,
• մեծահասակները և երեխաները,
• մարդիկ, ովքեր ունեն ցածր ինքնագնահատանք,
• էքստրավերտները,
• նևրոտիկները,
• ալկոհոլիկները:

Ինչպե՞ս պայքարել սթրեսի դեմ, կամ ժպիտը լավ է առողջությանը

Իհարկե կյանքը երբեմն մեզ դնում է դժվարին իրավիճակների մեջ, սակայն երբեմն էլ այնպես է ստացվում, որ ավելի հաճախ մենք ենք մեզ փակուղու առջև կանգնեցնում` պայքարի արդյունավետ միջոցներ չձեռնարկելով: Սթրեսի հաղթահարման համար գոյություն ունեն տարբեր տեխնիկաներ: Բացասական զգացմունքներից և դրանց հարուցած ախտանիշերից ձերբազատվելու համար մասնագետները խորհուրդ են տալիս օգտվել հուզական ինքնապաշտպանության կոդեքսից.
1. Մի՛ ամաչեք սեփական կարծիքն արտահայտելուց:

Հոգու խորքում տանջվելը, ինքն իրեն «կրծելը» վնասակար են առողջության համար: Եթե չեք կարողանում ձեր մտքերն արտահայտել բարձրաձայն, ապա օրագի՛ր պահեք: Ամերիկացի գիտնականները և բժիշկները վստահեցնում են, որ այս մեթոդը շատ արդյունավետ է:
2. Արձակե՛ք «ցասման նետեր»:

Հին հռոմեացիները նյարդայնացած ժամանակ կոտրում էին այդ պահին ձեռքերն ընկած կավե ամանները, իսկ անտիկ հույները նետեր էին արձակում: Այսօր հոգեբանները խորհուրդ են տալիս պատից կախել թիրախ և փոքրիկ նետերով խոցել նշանակետը` միաժամանակ «արտանետելով» ներսում կուտակված զայրույթը:

3. Մերսում կատարե՛ք:

Մերսումը նույնպես լավագույն միջոցներից մեկն է բացասական զգացումներից ձերբազատվելու համար: Երկու ձեռքերի մատները դրե՛ք ճակատին, շրջանաձև շարժումներով մերսելով` մոտեցե՛ք քունքերին, ապա մերսե՛ք գլուխը` նախ ճակատից մինչև ծոծրակ, հետո հակառակը:

4. Մտքում թող իշխեն դրական զգացմունքները:

Մտածե՛ք այն բաների մասին, որոնք արդեն ունեք: Մի՛ մտածեք կորստի կամ այն բաների մասին, որոնք չունեք: Հիշե՛ք հայտնի օրենքը. «Եթե ինչ-որ տեղից ինչ-որ բան պակասել է, հաստատ մի ուրիշ տեղ նույնքան բան ավելացել է»: Այն մարդիկ, ովքեր հետևում են կյանքի այս փիլիսոփայությանը, չեն տառապում նյարդային լարվածությունից:

5. Սնվե՛ք` հետևելով որոշակի կանոնների:

Հետազոտողները պարզել են, որ մեր սնունդը նույնպես կարող է կառավարել մեր տրամադրությունը և պայքարել սթրեսների դեմ: Մեկ գավաթ սուրճը կամ տաք շոկոլադը, մի գդալ մեղրը, որևէ միրգ կամ պարզապես ամենասիրած ուտեստը ձեզ կօգնեն, որ մոռանաք մանրմունր տհաճությունները:
6. Գիտակցե՛ք ձեր հնարավորությունների սահմանը:

Նյարդային սթրեսից համեմատաբար շատ են տառապում մաքսիմալիստները, ովքեր ամեն ինչում ձգտում են կատարելության, հանուն հաջողության պատրաստ են ցանկացած զոհաբերության: Նրանք հիվանդագին են տանում նույնիսկ փոքր անհաջողությունը, անգամ եթե գիտակցում են, որ ոչ ոք ապահովագրված չէ անհաջողությունից: Փորձե՛ք ճիշտ գնահատել ձեր հնարավորությունները` աշխատելով ուժերի ներածին չափով: Ուրախացե՛ք ձեր կատարած գործով, գիտակցե՛ք, որ մարդը կատարյալ չէ, ընդունե՛ք ձեր անհաջողությունները և մի՛ վազեք անիրական երազանքների հետևից:

7. Աշխատե՛ք կախվածության մեջ չլինել շրջապատից:

Որքան շատ եք հաշվի առնում շրջապատի մարդկանց կարծիքը, այնքան անվստահ եք դառնում: Որքան չեք պաշտպանում ձեր տեսակետը, այնքան հոգեբանորեն խոցելի եք դառնում: Ակտիվացրե՛ք ձեր ներքին «ես»-ը, ապավինե՛ք ինքներդ ձեր ուժերին, հնարավորինս քի՛չ դիմեք ուրիշների խորհրդին և փորձե՛ք ինքնուրույն ելք գտնել ստեղծված իրավիճակից:
8. Մի՛ ապացուցեք ձեր ճշմարտացիությունը:

Մի՛ փորձեք շրջապատին համոզել ձեր ճշմարտացիությունը, եթե նույնիսկ 100%-ով համոզված եք դրանում: Լեոնարդո դա Վինչին մարդկանց բաժանում էր երեք խմբի` մարդիկ, ովքեր տեսնում են այն, ինչ որ դուք (նրանց հետ հեշտ է լեզու գտնել), մարդիկ, ովքեր ունակ են տեսնելու ձեր ցույց տված պատկերի իրական գույները (նրանց հետ, համենայն դեպս, կարելի է բանակցություններ վարել), և մարդիկ, ովքեր նայում են համակ ուշադրությամբ, բայց ոչինչ չեն տեսնում (նրանց որևէ բան ապացուցելը նույնն է, ինչ կույրին լուսապատկերային վերլուծություն սովորեցնելը):

9. «Լվացե՛ք» ձեր սթրեսը ծորակի ջրով:

Ոչ մի միջոց այնքան շուտ չի կարող «մաքրել» սթրեսը, որքան ջուրը: Տաք լոգանքը կամ ցնցուղի տաք ջրի հաճելի շիթերը «կմաքրեն» ու «կտանեն» օրվա ընթացքում կուտակված լարվածությունը:

10. Մի՛ խնայեք ձեր ժպիտը:

Մարդու օրգանիզմում ամեն ինչ փոխկապակցված է: Բավական է շուրթերի անկյունները մի քիչ վեր բարձրանան, մի ակնթարթում ուղեղին է հասնում ռեֆլեքսային ազդակը` կյանքը հիասքանչ է: Դրանից հետո սթրեսն այլևս անելիք չունի: Լավատե՛ս եղեք և վայելե՛ք ձեր բաժին ուրախությունը:

11. Լա՛ց եղեք ու թեթևացե՛ք:

Գիտնականները պարզել են, որ արցունքները շատ հուսալի դեղամիջոց են սթրեսի դեմ: Տղաները, որոնց մանկությունից ներշնչում են, թե լաց լինելն ամոթ է և վայել չէ տղամարդուն, մեծանալով սկսում են տառապել փնջաձև գլխացավից, որը կոչվում է «այրական միգրեն»: Գլխացավի այդ տեսակը կանանց չի սպառնում, որովհետև նրանք հմտացած են «լաց լինելու գործում»: Եվ քանի որ ֆիզիոլոգիայի տեսանկյունից նույնպես տղամարդկանց համար դժվար է լաց լինելը, ապա խորհուրդ է տրվում բարձր բղավել, ինչը նույնպես նպաստում է ներսում կուտակված լարվածության թոթափմանը:

12. Առավոտյան վա՛ղ արթնացեք:

Թանկարժեք ժամանակի պակասը զգում է մեզանից յուրաքանչյուրը, և դրա սղությունը, անկախ մեզանից, ազդում է մեր նյարդային համակարգի վրա: Երբ աշխատանքի գնալուց առաջ ժամանակի պակաս եք զգում, վաղ առավոտից նյարդային լարված վիճակի մեջ եք ընկնում: Այդպիսի վիճակում դուք առավել խոցելի եք, և սթրեսի առաջացման հավանականությունն ավելի մեծ է:

13. Ակա՛նջ դրեք ձեր ներքին ձայնին:

Անհաջողության շրջանը մտքին եկածն անելու լավ առիթ է: Գուցե ինչ-որ ժամանակ ցանկացել եք որևէ գործով զբաղվել, բայց ոչ մի կերպ ժամանակ չէիք գտնում, և հենց այդ պահին է, որ պետք է օգտագործեք ընձեռված հնարավորությունը: Ինքներդ ձեզ հրահա՛նգ տվեք` հիմա՛ կամ երբե՛ք: Խորհուրդ է տրվում ինքներդ ձեզ համար փոքրիկ տոներ կազմակերպել: Եվ վերջապես, շաբաթօրյա՛կ կազմակերպեք և ձերբազատվե՛ք ավելորդ ու հին իրերից: Թափթփված, անհարմարավետ բնակարանն ազդում է մարդու մտքերի և տրամադրության վրա` հանգեցնելով սթրեսային վիճակի:

15. Ձգտե՛ք միայնության:

Ամեն օր գոնե կես ժամ փորձե՛ք ինքներդ ձեզ հետ լինել: Մեծ քաղաքների բնակիչներն ավելի հաճախ են տառապում նյարդային լարվածությունից, որի պատճառն «անձնական» տիրույթի բացակայությունն է: Ցանկալի է, որ օրվա մեջ ինչ-որ մի ժամանակ մեկուսանաք, ինչը, ըստ նախասիրության, կարելի է անցկացնել լռության մեջ, հաճելի երաժշտության ընկերակցությամբ, զբոսնելով կամ զբոսայգում նստելով:

«Սթրեսն այն չէ, ինչ կատարվել է մեզ հետ, այլ մեր վերաբերմունքն է դրա հանդեպ»:

«Սթրես չի ապրում միայն դիակը»:

Հանս Սելյե

Պատրաստեց
Վարդուհի Զաքարյանը